लेखक : शोभा भागवत

कॉपोरेशन शालेय एका नातेसंबंधातील दोन वर्ष मी सातत्यान जात होते. तेव्हा घडलेला हा प्रसंग मला उघडणारा वाटला. मी वर्गात गेले की दोन-दोन मला बोलून बोलून खडू चित्र काढायला सांगतो. चहानी फुलायला लावणे निषिद्धच हात! आपल्याला खूप ही गंमत फार आवडते. एकदा तुमच्या वर्गात, एका मागे बसलेला मुलगा यालच तयार होईना. कळकट-मळकटला चेहरा, खाली मान. शेवटी त्याच्या पाढीवर हात ठेऊन, “येरे बाबा” केल्यावर आणि त्यांनी इतकं सुंदर डौलदार फुलपाखरू काढलं फळांवर. आता त्याच्याकडे वर का वर मला कळवा. परत तो शांतपणे परत खाली मान लाभला.

मला वाटतं प्रत्येक मुलामध्ये एक सुंदर फुलपाखरू दडलं! आपण त्याला बाहेर देत नाही. पंख उघडू देत नाही. बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघता बघते एखाद्या सुंदर बाईचा नवरा जर सतत तिच्याकडे तिरस्कारानं पहात, तू वाईट वाईट असं वाटत नाही तर सुंदर दिसायला तिच्या उर्मीच मारल्या. तसं आपल्या कोवळ्या काही बोलत नाही की शिक्षक बोलणारे शिक्षक-पडून शिक्षक, गरीब तिरस्कार वागवव, डंगेखोर दोषी शिक्षक शिक्षक बोलणारे शिक्षक तोंडी मुलेनी! जोड ते मूळ हळव्या मनच, संवेदन असंतुष्ट तर त्याचं काही खरंच नाही! ते फुलपाखरू काढणारं मूल तसंच असावं!

हसल्या स्त्रियान, कुटूंब मोठया मोठया आशांची, नाच बागड करणारी मुलं चेहलल्या. ३ ते ५ मुलं उत्साही असतात की दर दहा मार्कांनी त्यांना नवीन दिसेल , छान कर वर्षं मात्र वेगळं. त्यांना शिक्षक दरडावतात, एके ढिकाणी देवासारखं बसतात. शिक्षातली सक्ती चालू होते.

केर मध्य एक स्कूल पहायला आम्ही होतो. तिचं नाव कनवू म्हणजे 'स्वप्न'. श्री. बेबी नावाच्या गृहस्थांनी ती शाळा सुरू केली. पण प्लेसारखं संकेतशब्द. वर्ग, गुजराती संगीत, घंटा. २०-३० आदिवासी मुलं राहतं. वयोगट ३ ते १६. मुलं शेती करत होती. व्यवस्था करत होती. त्यांची साफसफाई करणं त्या उघडण्याचं काम. मोठं वाचनालय. त्यांना जे वाटेल ती मुलं मोठय़ शिकत होती आणि काही शिकण्यासाठी मुलं नवं काही बाहेरगावीही राहतं. या पेपरला ग्रँट नाही. शार देणग्या मागत नाही.

मुलं आणि बेबी सर, रोज गाणी म्हणतात तेव्हा बेबी पेटी वाजवतात. गाणी म्हणून देव की सर्व नृत्य करतात. तेही जोरदारपणे. ते त्यांच्या संस्कृतीत अंगात शिणलेलं नृत्य. वर्षाला महिनाभर बाहेरगावी जातका ही महिला मुलं नृत्य-गीत कार्यक्रम सादर करतात व वर्षाला भरपूर पैसे भरतात. त्या मानावर स्वार चालवतात. आठ दहा वर्ष अशी शाळा चालल्यावर, बेबी सर आता मोठया खर्ची हवाली करून लांब राहिले आहेत.

संपूर्ण श्रमाटन शिक्षण घेणे. आपल्याला हवामाने, भांडी-कुंडी आवडती स्वतः बनवावीत. एवढंच काय घरही बांधवीत. शेती मूलोद्योग चंद्र शिक्षण असावं हे गांधीजींनी.

निसर्गाच्या सहवासात छान शिक्षण व्हावं. शाळा गरीबच कारण गरीबीत शिकून राज्य अधिक असमानता रवींद्रनाथ म्हणतो.

मुलं मराठी असंतोष ताराबाई मोडक, अनुताई वाघसबाडाच्या टेकडीवर गेल्या आदिवासीमागे हिंडल्या.

आपल्याच पुराणकथ सत्य आपल्याला ध्रुवासारखं दृढनिश्चयी बाळ भेटतं, प्रल्हादाकाला सर्व, सर्वार्थाने पुरून उरणारा धिटुकला मुलगा भेटतो. श्रावणाकला अंध आई-वडलांना घडवायला निघाला प्रेमळ पुत्र. बुद्ध बुद्ध, कर्तबगार वाक, मानसिक धक्का, करु सर्व क्षितिजांना स्पर्श या कथांमधून आपलं शिक्षण मात्र शिकलं नाही! या गोष्टी आपल्याला सांगतात की मूल म्हणजे मार्कसाठी धावणारी घोडीत. त्यांचे अंतःसामर्थ्यचं दर्शन घ्या.

गुरुशिष्याच्या अनेक गोष्टींशी संबंधित न शिष्य कसे शिकवणं पहावं, त्यांना कसं शिकवावं हे आपण वाचतो या गुरु गुरगुर आजच्या शिक्षणाचा विचार केला तर असंतुलन की आज स्कुलमध्ये मुसळणच आहेत. इतर मराठीला महत्त्व. ती शिस्त, त्या शिक्षण, त्या परीक्षा, ते यशाचे समारंभ, अपयशाच्या, त्या परीक्षा, शिक्षकांचे पगार, शाळांचे, कंप्युटर लॅब्ज. या मार्गात मनापासून भागे पालकही. विविधतेची रेलचेल आहे पण ती दर्जेदार नाही.

वैयक्तिक विषयांच्या पलीकडे आमची भर पडणार आहे शिक्षण शिकवू शकत नाहीत. निष्ठा, व्यायाम, आहार, श्रम भाषा, त्यांची नैसर्गिक औषधं, पर्यावरणाचा गंभीर प्रश्न, आपले, संगीत, नृत्य, कला, स्वच्छ, वाचनाचं प्रेम, गुणलंकार किती व्यक्तिमत्वाचा भाग बनून बाहेर येतं?

गरीब देशात शिक्षित लोकसंख्येला गरिबा प्रेम नाही. जिकडे जावे तिकडे माझे भावंडे आहेत अशी विशाली त्या शिक्षित समाजाची विक्री नाही. मॉलमंटल की डोळे विरतात, अमेरिका बामपोर्ट की स्वार्थीपणा, इज्जत बासंबला की तोंडाला पाणी सुटतं, मकडल्ड, पिझ्झा या विचारांबद्दल हे देशाचं दुर्देवं आहे.

बाहेर पडून खऱ्या शिक्षणाची, अर्थपूर्ण जगाची तळमळ झाल्यावर स्वतःची हिंमतीवर हिंडत, माणसांना भेटत आहेत, चांग काम शिकले आहेत, त्यातले जंगलात फिरत आहेत, देश येथे आहेत, इथल्या मातीची ओळख करून घेतली आहे. घेत आहेत. वरवरच्या दिखाऊपणाला बनवलेले साधेपणाकडे जात आहेत, स्वतःला शोधत आहेत. हे खरे शिक्षण आहे. ते विचारच अनुभव दिन येईल तो खरा.

निदान गणित एवढंतरी करवंत आपले पास–नापासचे शिक्केवर मारूत असावेत आणि प्रत्येकाच्या आतलं जेपाखरू आहे, अगदीं जपवं! त्याला बाहेरचं दिलं तर ते उडणार आहे दूरवरचा पल्ला यशस्वी करण्यासाठी!

पालकत्वाबद्दल अधिक ब्लॉग येथे वाचा.